Fysiek domein

Zwolle behoort tot de grote monumentengemeenten in Nederland. Er zijn 481 rijksmonumenten, 1 archeologisch rijksmonument en 247 gemeentelijke monumenten. De historische binnenstad met een aangrenzende singelrand zijn aangewezen als beschermd stadsgezicht. Daarnaast zijn er vele gebouwen, objecten en structuren die vanuit hun cultuurhistorische waarde Zwolle tot Zwolle maken. We laten er zo veel mogelijk Zwollenaren en bezoekers van genieten (zie doel 5.2.2.). Ons erfgoed onderscheid ons van andere plaatsen en is medebepalend als aantrekkelijke vestigingsfactor. Het vertelt over onze bewoningsgeschiedenis en vormt een creatieve verbinding vanuit ons verleden als een inspirerende bron voor het heden en voor de toekomst. Archeologisch en bouwhistorisch onderzoek zijn regelmatig de enige bron voor onze geschiedschrijving. We koesteren daarom ons erfgoed, doen er onderzoek naar en zorgen samen met onze partners in de stad voor een duurzame instandhouding. Ons erfgoed vormt een leidend en inspirerend principe in ruimtelijke ontwikkelingen.

Ons erfgoed draagt meetbaar bij aan de aantrekkelijkheid van Zwolle. Dit blijkt onder meer uit de Atlas voor gemeenten 2015 die in het teken van Erfgoed stond. Naast deze economische waarde hebben cultuurhistorisch waardevolle gebouwen ook een intrinsieke, historische wezenlijke, waarde. Vanuit erfgoedadvisering hebben wij bijgedragen aan een duurzame instandhouding en ontwikkeling van ons Zwolse erfgoed. De identiteit van Zwolle is niet alleen te vinden in de samenleving van vandaag. De wortels daarvan gaan ver terug, zelfs verder dan geschreven bronnen teruggaan. Archeologisch en bouwhistorisch onderzoek geven ons meer informatie over het ontstaan van onze stad en omgeving en over de bewoners en hun gebruiken. Daarmee vormt ons onderzoek, naast informatie die in het archief te vinden is een essentiële (en vaak ook de enige) bron voor onze geschiedschrijving. Wij hebben ons beleid, dat is gericht op onderzoek, op duurzame instandhouding (doel 6.4.1) en op het vertellen van het verhaal van ons erfgoed (doel 5.2.2) in 2020 gecontinueerd.

Door middel van de activiteiten hebben we deze doelen in 2020 behaald.

We onderzoeken en koesteren het Zwolse erfgoed en zetten het in als één van de leidende en inspirerend thema's bij ruimtelijke ontwikkelingen, zodanig dat:

• de monumentale- en cultuurhistorische waarden in Zwolle in stand worden gehouden en de kwaliteit behouden blijft of wordt versterkt.
• het beheer en behoud van het archeologisch bodemarchief op een goede manier plaatsvindt.
• de eigenheid van de plek inspirerend is bij ontwikkelingen en daarmee bijdraagt aan een betere (ruimtelijke) belevingswaarde.
• door archeologisch en bouwhistorisch onderzoek de waarde van het Zwolse erfgoed beter kan worden geduid.
• de onderzoeksresultaten richtinggevend zijn voor planaanpassingen en ontwikkelingen.

Erfgoedverordening Zwolle 2010

Subsidieverordening stedelijke vernieuwing

Archeologiebeleid gemeente Zwolle 2008

Regeling onderzoekskaders archeologie

Monique Schuttenbeld

Advisering ten aanzien van monumenten, archeologische en cultuurhistorische waarden
(Bouw)planadvisering ten aanzien van monumenten, archeologische en cultuurhistorische waarden is onze kernactiviteit. Het Zwolse historisch kleurbeleid is daar onderdeel van. Monumenteigenaren in Zwolle kunnen blijven rekenen op professionele adviezen en begeleiding van hun (bouw)plannen. En op de financiële ondersteuning in de hogere dan reguliere onderhoudskosten aan hun monument als gevolg van detaillering en materiaalgebruik. De taken omvatten onder andere:

• Advisering omgevingsvergunningen inzake wijzigingen aan een monument.
• Advisering omgevingsvergunningen inzake cultuurhistorische waarden.
• Advisering omgevingsvergunningen inzake archeologische waarden.
• Begeleiding uitvoering werkzaamheden en restauraties.
• Advisering subsidies gemeentelijke monumenten.
• Beleidsadvisering.
• (laten) uitvoeren van bouwhistorisch onderzoek.
• Uitvoeren archeologisch onderzoek.
• Beheer archeologisch depot.
• Advisering inzake excessieve opgravingskosten.
• Archeologietaken als bevoegd gezag (beoordelen programma's van eisen, rapporten en dergelijke).
• Synthese van onderzoeksresultaten.

Archeologisch onderzoek
In geval van bodemverstoring in archeologisch waardevolle gebieden vindt overeenkomstig wetgeving en archeologiebeleid archeologisch onderzoek (incl. uitwerking) plaats, veelal door het gemeentelijke team archeologie. Door een jarenlange traditie van stadsarcheologie is uitvoering gegeven aan de zorg om het archeologisch erfgoed en het beheer van het bodemarchief. Onderzoek vindt veelal plaats in het kader van nieuwe initiatieven en voor rekening van initiatiefnemers. Inmiddels bestaan er archeologische samenwerkingsverbanden met onze buurgemeenten Hattem, Zwartewaterland en Kampen.

Gemeentelijke monumentenlijst
In Zwolle staan veel bijzondere gebouwen. Een deel daarvan is aangewezen als monument. Een groot deel nog niet, terwijl er wel sprake is aanwezige monumentale waarden. Medio 2008 is besloten een meerjarig project te starten om de lijst met gemeentelijke monumenten, na een uitgebreide inventarisatie, uit te breiden tot een representatieve gemeentelijke monumentenlijst. Wij zetten in op afronding van de volgende thema's voor de uitbreiding van de gemeentelijke monumentenlijst, namelijk wederopbouw en historische winkelpuien. Ook wordt gewerkt aan inventarisaties van volgende thema's.

Subsidies Monumenten
Monumenteigenaren in Zwolle kunnen rekenen op financiële ondersteuning voor de iets hogere dan reguliere onderhoudskosten aan hun monument als gevolg van bijvoorbeeld detaillering en materiaalgebruik, voor restauratie en ten aanzien van kleurhistorie op grond van de Subsidieverordening Stedelijke Vernieuwing. Daartoe is jaarlijks € 40.000 beschikbaar.

Cultuurhistorie
Sinds 2012 is het wettelijk verplicht om de cultuurhistorische waarden (niet als monument beschermde historische bebouwing, landschappelijke structuren etc.) in beeld te brengen, af te wegen en te verankeren in  bestemmingsplannen. Na afronding van de gemeentebrede inventarisatie kunnen de cultuurhistorische en bouwhistorische waarden en de waterbodems de wettelijk vereiste plek in de bestemmingsplannen krijgen. Daarbij willen wij anticiperen op het Omgevingsplan.

Advisering
Monumenteigenaren in Zwolle hebben kunnen rekenen op professionele adviezen, begeleiding van (bouw)plannen en op financiële ondersteuning voor de hogere dan reguliere onderhoudskosten aan hun monument. Dit laatste is een gevolg van bijvoorbeeld detaillering en materiaalgebruik. We signaleren na het einde van de crisis een toenemende hoeveelheid aanvragen om subsidie en om omgevingsvergunning voor monumenten, beschermd stadsgezicht en cultuurhistorisch waardevolle gebouwen. Monumentenzorg adviseert ten aanzien van deze onderwerpen. Bijzondere aandacht in de (bouw)planadvisering ten aanzien van monumenten was er in 2020 voor de advisering over de restauratie van het Drostenhuis, de Grote Kerk, het Vrouwenhuis en de herbestemming van het Statenzaalcomplex . Steeds vaker wordt de Zwolse cultuurhistorie als een inspirerende factor betrokken in ruimtelijke ontwikkelingen en planvorming. Een voorbeeld is de gebiedsontwikkeling Harculo waar de cultuurhistorische waarden vroegtijdig in beeld worden gebracht en dienen als uitgangspunt en inspiratie voor de planontwikkeling.

Archeologie
In 2020 zijn verschillende archeologische onderzoeken uitgevoerd en rapporten opgesteld, waaronder een aantal vanuit het samenwerkingsverband met onze buurgemeenten Gemeenschappelijke Regeling (GR) Archeologie (zie paragraaf: Verbonden Partijen).
Een interessant project in 2020 was het onderzoek onder de vloer van het zuidelijk deel van het schip van de Grote Kerk. Hier is bij het verwijderen van de grafzerken archeologisch onderzoek verricht. Onderdeel van het archeologisch onderzoek is het zeven van alle uitgegraven grond in vakken om zo verspreidingskaarten van vondstmateriaal te kunnen maken. Belangrijke highlight is verder de vondst van een bakstenen fundament in de noordwesthoek van dit zuidelijk deel van het schip. De eerste gedachten gaan uit naar de aanzet van een fundament van een oudere toren. De datering ligt vermoedelijk ergens in de 13de eeuw.
Een tweede project betrof een Inventariserend Veldonderzoek Proefsleuven (IVO-P) met doorstart naar een opgraving (DO) aan de Schubertstraat in de wijk Holtenbroek in Zwolle. Hier werden sporen van een oud erf bekend als het "Buytmansguedt" in Dieze aangetroffen. Dit erf was oorspronkelijk een leen van de Abdij van Essen en wordt als zodanig historisch voor het eerst rond 1560 vermeld. Archeologisch onderzoek heeft aangetoond dat de ouderdom van het erf in ieder geval tot in de 15de eeuw teruggaat.
Een ander onderzoek in de vorm van een Inventariserend Veldonderzoek Proefsleuven (IVO-P) is uitgevoerd in het Broerenkwartier op de locatie van parkeerplaatsen aan de Nieuwstraat tussen Nieuwstraat 55 en de Broerenstraat. Hier werden de voorgevels en enkele kelders van de 15de eeuwse huizen aangesneden. Daaronder bevonden zich sporen van greppels en sloten die verwijzen naar een oudere perceelindeling uit de 14de eeuw. Op deze percelen lagen ook een aantal mestkuilen. Een vierde onderzoek is in maart 2020 uitgevoerd op de locatie Hoogstraat 28 in de wijk Kamperpoort in Zwolle. Doel van dit Inventariserend Veldonderzoek Proefsleuven (IVO-P) was het lokaliseren en documenteren van een oude watergang. Deze watergang was in het verleden ook al op de locaties Hoogstraat 118 en Kop van Hoog aangesneden. Een ander Inventariserend Veldonderzoek Proefsleuven (IVO-P) vond plaats in het kader van de uitbreiding van de Chinese begraafplaats van de Kranenburg. Hier werden esgreppels aangetroffen die verwijzen naar de ontginning van dit gebied. Samen met partner RAAP is vervolgens op de locatie Schoolstraat/Langenholterweg in Dieze een Inventariserend Veldonderzoek proefsleuven en Archeologische Begeleiding uitgevoerd. Naast enkele funderingen van 19de eeuwse panden kon ook hier de ophogingslaag met daaronder gelegen zandhoogte worden gedocumenteerd. Rest verder nog een klein onderzoek van een kelder aan de Eekwal en in de kelder van het Drostenhuis aan de Melkmarkt. Vooral dit laatste onderzoek heeft interessante informatie opgeleverd over de voorgangers van dit in de 16de eeuw gebouwde stadspaleis.

Gemeentelijke monumentenlijst
Het derde thema - het ruimtelijk erfgoed van de wederopbouw (1940-1965) - in de actualisatie van de gemeentelijke monumentenlijst is vanwege de coronapandemie uitgesteld. Ook de opvolgende thema's schuiven daarmee in tijd door.

Subsidies Monumenten
De subsidieverordening kent een systematiek van vooraf beschikte subsidies (restauratie en kleurhistorisch onderzoek) en achteraf te declareren subsidie (onderhoud). In 2009 is besloten tot deze subsidie-achteraf-systematiek voor onderhoudssubsidie vanuit de wens tot de vermindering van de administratieve lastendruk (deregulering) en om (particuliere) eigenaren te stimuleren tot regelmatig en zorgvuldig onderhoud van hun gemeentelijk monument. Zodoende kan de subsidieaanvrager in het jaar nadat de onderhoudswerkzaamheden zijn uitgevoerd, een verzoek om subsidie indienen. Het is dus vooraf niet exact bekend hoeveel aanvragen om onderhoudssubsidie zullen worden ingediend.  In 2020 hebben we 28 subsidies verleend voor onderhoud (22) en restauratie (6) van gemeentelijke monumenten. We signaleren een toename van aanvragen om restauratiesubsidie. Dit is een positieve ontwikkeling voor de instandhouding van monumenten maar zet het budget onder druk.

Cultuurhistorie
In 2020 hebben we de onderzoeken naar de nieuwe thema’s ‘boerderijen’ en ‘post-65’ deels vervolgd. Vanwege de coronapandemie hebben we breed onderzoeks- en veldwerk in boerderijen uitgesteld. Ten aanzien van gebiedsontwikkelingen, zoals de locatie IJsselhallen en Harculo, brengt cultuurhistorisch onderzoek de waarde en betekenis in kaart en kan de cultuurhistorische karakteristiek doorklinken in de nieuwe ontwikkeling en zo meer betekenis geven aan de toekomstige leefomgeving.  In 2020 hebben wij het voorontwerpbestemmingsplan Zwolle, parapluplan bouw- en cultuurhistorie vastgesteld en gepubliceerd. Het voorontwerp bestaat uit een drietal onderdelen:

• het verankeren van cultuurhistorische waarden in bestemmingsplannen waar dit nog niet het geval is en zorgdragen voor een eenduidige regeling;
• het bieden van mogelijkheden om sloop van cultuurhistorisch zeer waardevolle panden te voorkomen;
• het opnemen van een regeling voor de bovengrondse archeologie, de bouwhistorie.

Het parapluplan is in procedure gebracht en gepubliceerd om passieve risicoaanvaarding te creëren onder de huidige wetgeving. Tevens hebben wij u geïnformeerd over het voorontwerpbestemmingsplan Zwolle, parapluplan aanvulling cultuurhistorie (toevoegingen) en het voorontwerpbestemmingsplan Buitengebied, Herfte- Wijthmen, cultuurhistorie (vanwege in 2020 gewijzigde jurisprudentie).

De lasten en de baten laten een voordelig resultaat zien van € 167.003 en € 6.750. Omdat de toevoeging aan reserves € 106.517 hoger is en de onttrekking aan de reserves € 75.000 lager, wordt uiteindelijk een nadelig resultaat gerealiseerd van € 7.764.

De lagere lasten worden veroorzaakt door:

• De lasten zijn € 107.000 lager door lopende verplichtingen waarvoor de kosten nog niet in 2020 zijn gemaakt en waarvoor de werkzaamheden in 2021 worden uitgevoerd. De middelen voor deze activiteiten zijn toegevoegd aan de reserve nutvw-fysiek waar door de reservetoevoegingen € 107.000 hoger zijn.
• De lasten zijn € 75.000 lager door de nog niet bestede middelen voor het opstellen van de Kerkenvisie. Hierdoor is er € 75.000 minder onttrokken aan de reserve nutvw-fysiek dan geraamd.
• Daarnaast is er sprake geweest van een bedrag aan hogere lasten van circa €16.000, waarbij eveneens een bedrag van € 6.800 aan hogere inkomsten is verkregen.

Excessieve uitgaven archeologie
Archeologische kosten van bodemverstoringen komen op basis van de wettelijke regeling voor rekening van de gemeente, wanneer deze redelijkerwijs niet of niet geheel ten laste van de veroorzaker behoren te blijven (excessieve kosten). De excessieve kosten worden voldaan conform de Regeling Excessieve Opgravingskosten Zwolle. Daarmee wordt o.a. voorkomen dat ad hoc een beroep op de algemene middelen wordt gedaan en (bouw)plannen onnodig lang worden vertraagd. Jaarlijks wordt circa 9.000 euro aan de reserve toegevoegd. Dit bedrag wordt jaarlijks door het Rijk beschikbaar gesteld als tegemoetkoming in de excessieve kosten.

Beeldengroep Van der Capellen
Na raadsmotie zijn middelen beschikbaar gesteld om de beeldengroep in Zwolle tentoon te stellen. Een gelijkluidende motie is door de provincie Overijssel aangenomen en hiervoor is eenzelfde bedrag beschikbaar gesteld. Besteding wacht op de reactie uit Rome op de in 2017 ingediende aanvraag om bruikleen.

Cultuurhistorie
De inventarisatie naar cultuurhistorische waarden is afgerond. De beschikbaar gestelde middelen zijn in 2019 verplicht om de cultuuurhistorie de wettelijk vereiste plaats in het bestemmingsplan te kunnen geven. Uitvoering daarvan vindt plaats in 2020 / 2021.

Overige projecten Monumentenzorg

Beeldengroep Van der Capellen

Excessieve uitgaven archeologie

Er zijn geen financiële bijzonderheden te vermelden ten aanzien van de kredieten.